Thảo quyết minh và những điều còn chưa biết

Thông tin chung

Tên thường gọi: Thảo quyết minh

Tên khác: Muồng lạc, Muồng ngủ, muồng đồng tiền, đậu ma, muồng hòe, lạc trời, thủa nhò nhè, nhả coóc bẻ (Tày), hìa diêm tập (Dao), t’răng (Ba Na).

Tên tiếng Anh: Foetid cassia, foetid senna, stickle senna, stickle pod, coffee weed, tavara

Tên la tinh: Senna tora (L.) Roxb.

Tên đồng nghĩa: Cassia tora L.

Thuộc họ Vang - Caesalpiniaceae, bộ Đậu - Fabales

Mô tả

Cây thảo hay cây bụi nhỏ, cao 30 – 90cm. Thân cành nhẵn. Lá kép lông chim, mọc so le, gồm 3 đôi lá chét hình bầu dục, mọc đối, dài 3 – 5 cm, rộng 1,5 – 2,5 cm, gốc tròn, đầu hơi có mũi nhọn, những lá chét phía trên rộng hơn, hai mặt nhẵn có gân nổi rõ, màu lục nhạt; cuống chung dài 4 – 8 cm; lá kèm hình giùi.

Cụm hoa mọc ở kẽ lá gồm 1 – 3 hoa màu vàng; đài 5 thùy không bằng nhau; tràng 5 cánh hình trứng thắt lại ở gốc thành móng hẹp; nhị 7, gần đều nhau, bao phấn hình bốn cạnh, nở bằng hai lỗ ở đỉnh, chỉ nhị ngắn; bầu không cuống, có lông nhỏ màu trắng nhạt.

Quả đậu hẹp và dài 12 – 14 cm thắt lại ở hai đầu, hơi thắt lại ở giữa các hạt, chứa khoảng 25 hạt hình trụ xiên, màu nâu vàng bóng.

Mùa hoa: Tháng 5 – 6; màu quả: tháng 9 – 11.

Phân bố sinh thái

Cho đến trước năm 1980, Cassia L. vẫn được coi là một chi lớn, với trên 500 loài. Gần đây, một số nhà phân loại học đã chia chúng thành 3 chi: Cassia L., có khoảng 30 loài; Senna Miller khoảng 260 loài và số còn lại thuộc chi Chamaecrista. Loài Thảo quyết minh được xếp vào chi Senna Miller; hầu hết các loài của chi này phân bố ở vùng nhiệt đới châu Mỹ, sau đến châu Phi và Australia. Vùng nhiệt đới châu Á chỉ có khoảng vài chục loài. Riêng Thảo quyết minh có diện phân bố rộng rãi khắp các vùng nhiệt đới cổ, trừ châu Mỹ (A.V. Toruan – Purba, 1999; in L.S. de Padua et al,. PROSEA, N012(1) Med - & pois, pl. 1: 182, 442, 446 – 447).

Ở Việt Nam, Thảo quyết minh phân bố hầu như ở các địa phương, trừ những nơi thuộc vùng núi với độ cao trên 1000m . Cây thường mọc thành đám đôi khi thuần loại trên những chỗ đất trống ở chân đồi, thung lũng, ven đường đi, nương rẫy, bờ đê, bãi sông hoặc quanh làng bản. Thảo quyết minh là loại cây ưa sáng, thích nghi cao với điều kiện khí hậu nhiệt đới nóng và ẩm. Cây có thể sống trên nhiều loại đất, song tốt nhất là đất có thành phần cơ giới nhẹ, pha cát, dễ thoát nước. Hàng năm, cây con mọc từ hạt vào tháng 3 – 4, sau đó sinh trưởng mạnh, và đến tháng 6 – 7, bắt đầu có hoa quả. Quả Thảo quyết minh chín vào cuối mùa thu, khi khô tự nở cho hạt thoát ra ngoài. Vào thời điểm này, cây cũng bắt đầu tàn lụi.

Việt Nam có nguồn Thảo quyết minh khá dồi dào. Ở các tỉnh thuộc vùng núi thấp và trung du (kể cả vùng cao nguyên trung bộ), mỗi năm thu mua được hàng trăm tấn hạt khô, cung cấp thỏa mãn cho nhu cầu sử dụng trong nước và xuất khẩu. Tuy nhiên với mức độ khai thác như hiện nay, thực tế vẫn chưa tận dụng hết tiềm năng vốn có của cây. Ở một số tỉnh như Hải Dương, Hưng Yên, Hà Tây… người dân đã chủ động trồng Thảo quyết minh trên các bờ kênh mương, bãi hoang với tác dụng phủ đất, lấy cành lá làm phân xanh, hạt làm thuốc.

Cách trồng

Thảo quyết minh rất dễ trồng, sống khỏe, chịu hạn tốt. Cây được nhân giống bằng hạt. Hạt thu vào cuối mùa thu, phơi khô và gieo vào tháng 2 – 3. Thường gieo thẳng vào hốc cách nhau 50 cm dọc bờ rào, bờ mương, đường đi. Ít cần chăm sóc. Ở Quốc Oai (Hà Tây), người dân trồng và bán chúng giống như một thứ rau ăn hàng ngày ở chợ.

Bộ phận dùng

Hạt. Quả thu hái về phơi khô rồi tách vỏ, lấy hạt phơi hoặc sấy khô. Khi dùng, sao nhỏ lửa đến khi có mùi thơm. Tùy theo yêu cầu điều trị, có thể sao vàng hoặc sao cháy.

Lá và đọt non được dùng làm rau ăn, cách chế biến và ăn như Rau muống.