Phát hiện một loài cây thuốc mới cho hệ thực vật Việt Nam – Cây Lu công (Zingiber mioga (Thunb.) Roscoe), họ Gừng (Zingiberaceae)

Trong đợt điều tra, nghiên cứu bảo tồn một số cây thuốc ở huyện Đồng Văn, tỉnh Hà Giang (2005 – 2006), các cán bộ của Viện Dược liệu đã phát hiện được một loài cây thuốc mới có tên khoa học là Zingiber mioga (Thunb.) Roscoe. Nhân dân ở huyện Đồng Văn, tỉnh Hà Giang gọi là cây lu công; Củ giàng hôi (dân tộc Pu Péo); Nhương hà (Trung Quốc); Myoga zingiber (tiếng Anh).

Mô tả: Cây cỏ, sống nhiều năm. Thân rễ có đường kính 0,7 – 1,2 cm, cắt ngang có màu vàng nhạt. Phần thân mang lá mọc thẳng, cao 0,6 – 1,2 m và lụi hàng năm vào mùa đông. Lá mọc so le, hình mác hẹp, dài 20 – 37 cm, rộng 4 – 6 cm, nhẵn hoặc có lông tơ ở mặt dưới, đầu lá thuôn nhọn; lưỡi bẹ có 2 thuỳ, dài 3 – 12 mm, chất màng; cuống lá ngắn, thường dưới 1 cm. Cụm hoa mọc từ thân rễ, hình thoi, cao 5 – 7 cm; cuống cụm hoa dài 5 – 15 cm, có các lá vảy hình thuôn; lá bắc màu lục - nâu tía, hình thoi. Lá đài dài 2,5 – 3 cm. Ống tràng dài hơn đài, các cánh hoa vàng nhạt, hình mác, dài 2,7 – 3, rộng 0,7 cm; môi dưới hình trứng, dài 3 cm; cánh giữa màu vàng có mép trắng, dài 2,5, rộng 1,8 cm; các cánh bên có kích thước 1,3 x 4 mm. Bao phấn dài 1 cm; phần phụ dài 1 cm. Quả nang hình trứng ngược, mở bằng các vách ngăn dọc; vỏ quả màu đỏ ở mặt trong. Hạt màu đen; rốn hạt màu trắng.

Nguồn gốc:

Theo ý kiến của người dân ở Phó Bảng (Đồng Văn, Hà Giang), cây lu công đã được trồng ở địa phương từ lâu đời. Thường gặp trong vườn gia đình hay trên nương rẫy. Hiện nay, còn thấy vài quần thể nhỏ ở trạng thái hoang dại trên nương rẫy cũ.

Đặc điểm sinh học và cách trồng:

Cây ưa ẩm và hơi chịu bóng. Phần thân mang lá thường lụi vào mùa đông và mọc lại vào tháng 3 – 4 năm sau. Cụm hoa mọc từ thân rễ vào tháng 7; hoa nở vào tháng 8.

Người dân địa phương thường trồng bằng các nhánh con (khi mới mọc lại) vào mùa xuân. Nơi trồng là ở các góc vườn hay trên nương rẫy, đất ẩm và có một số cây khác che bóng. Thời gian trồng vào tháng 3 – 4. Cây trồng có thể ra hoa ngay trong năm đầu tiên.

Phân bố:

Lần đầu tiên ghi nhận có ở Việt Nam, bao gồm một số xã như Phó Bảng, Phó Cáo, Phố Là, Sủng Là… thuộc huyện Đồng Văn - tỉnh Hà Giang. Ngoài ra còn có ở Nhật Bản, Trung Quốc (An Huy, Quảng Đông, Quảng Tây, Quý Châu, Hồ Nam, Giang Tô, Giang Tây, Vân Nam, Triết Giang) và được trồng ở New Zealand.

Giá trị sử dụng:

Cây lu công được coi là cây rau ăn truyền thống ở Nhật Bản. Thực vật chí Trung Quốc cũng ghi nhận giá trị làm thuốc và làm rau của cây. Hiện nay, ở New Zealand cũng đã trồng cây này để lấy cụm hoa làm rau ăn.

Cụm hoa non được thu hái mỗi tuần 1 – 2 lần trong thời gian khoảng 1 tháng. Đồng bào ở huyện Đồng Văn, tỉnh Hà Giang thường dùng cụm hoa để xào hoặc nấu canh với thịt hoặc cá. Ngoài ra, có thể dùng để muối thành dưa chua mà ăn.

Theo Biosci Biotechnol Biochem., người ta đã phân lập được trialdehyd dạng abdan có tiềm năng hạn chế sự kết tụ tiểu cầu và enzym 5-lipoxygenase ở người. Tác dụng kháng khuẩn của các dialdehyd diterpen và các thành phần khác cũng được phân lập từ cây Zingiber mioga.

Các galanal A và B có tiềm năng gây chết theo chương trình ở các tế bào lympho T ở người (theo Cancer Lett.). Dịch chiết nước của cây cũng có tác dụng trên hệ thần kinh trung ương (Nippon Yakurigaku Zasshi). 

g. Giá trị kinh tế: