Phát hiện họ thực vật đơn loài bổ sung cho hệ thực vật Việt Nam

Từ lâu, núi Hoàng Liên đã được coi là nóc nhà của Đông Dương, nằm trong mảnh đất được gọi là “cái nôi” phát sinh hay ít ra cũng là một trung tâm đa dạng của thực vật Hạt kín. Tính chất đó không chỉ được thể hiện bởi sự có mặt của các họ nguyên thủy mà còn bởi số lượng các họ đơn loài, chúng thường là những mắt xích quan trọng trong quá trình tiến hóa của thực vật Hạt kín.

Những kết quả nghiên cứu vừa qua cho thấy ngoài sự đa dạng của thực vật Hạt trần (13 loài, thuộc 10 chi và 6 họ) và thường là những họ sót lại, nhiều loài nguyên thủy của thực vật Hạt kín cũng đã được phát hiện thuộc các họ: Magnoliaceae, Annonaceae, Lauraceae, Chloranthaceae, Actinidiaceae, Ranuculaceae, Saururaceae và nhiều họ đơn loài hay ít loài cũng được phát hiện như: Rhoipteleaceae, Sargentodoxaceae, Lardizabalaceae, Berberidaceae, Schisandraceae, Valenariaceae, Stachyuraceae, … Phần lớn các họ đó là những tàn dư của hệ thực vật Đệ tam.

Trong đợt khảo sát tháng 12 năm 2004 tại Vườn Quốc gia Hoàng Liên - Sa Pa, 1 họ đơn loài mới cho hệ thực vật Việt Nam – Tetracentraceae với một loài duy nhất Tetracentron sinensis Oliv. đã được phát hiện, thu mẫu và mô tả, bổ sung vào danh sách các loài sót lại đệ tam của thực vật Phan Si Păng.

Như vậy một lần nữa khẳng định vị trí của núi Hoàng Liên là mảnh đất cổ, là “cái nôi” phát sinh hay ít ra cũng là “trung tâm đa dạng” của thực vật Hạt kín (Takhtajan 1966, 1970).

Họ: Tetracentraceae Van Tieghem, 1900.

Họ này chỉ có 1 chi - Tetracentron Oliv., 1 loài duy nhất là Tetracentron chinense Oliv. In Hook. Icon. Pl. (1889); Flora yunnanica, Tom. 5: 2 (1991). Icon. Arb. Sinic. 1: 797, fig. 1594 (1972).

Mô tả

Cây gỗ cao 5 m, cành nhẵn, vỏ cây xán nâu, cánh choãi ngang và vươn dài với các cành bên ngắn, có chồi nhẵn, ở gốc có hai vảy khi già có sẹo, vảy chồi dạng vòng. Lá hình tim mọc cách, gân chân vịt, chất giấy, có 5 đến 7 đôi gân bên, 5-10 cm x 4-7 cm, đầu nhọn, gốc lõm hình tim, mép răng cưa có tuyến, có lá kèm dính với cuống lá; cuống 2-2,5 cm. Cụm hoa dạng bông đơn, có nhiều hoa; bao hoa 4, hình trứng; nhị 4 mọc đối với các cánh của bao hoa, lá noãn 4, đính mép, 4 vòi rời, mỗi ô có 5 đến 6 noãn.

Phân bố

Tetracentron chinense Oliv., phân bố ở Nê-pan, Trung và Tây Nam Trung Hoa, vùng cao của Myanma và Việt Nam. Ở Việt Nam, Sa Pa, Lào Cai có thể đây là điểm cực nam của khu phân bố của nó.

Mẫu nghiên cứu

Mẫu lưu trữ ở phòng Bảo tàng Thực vật, Bộ môn Thực vật học, khoa Sinh học, Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội.

- Người thu mẫu: Nguyễn Nghĩa Thìn

- Số hiệu mẫu NT0412-01

- Thời gian thu: ngày 15 tháng 12 năm 2004

- Địa điểm: trên đường Sa Pa - Bản Khoang, VQG Hoàng Liên, tỉnh Lào Cai

Vị trí của họ Tetracentraceae

Họ Tetracentraceae chỉ có một chi với một loài duy nhất, là họ thứ hai trong bộ Trochodendrales. Bộ này cũng chỉ có hai họ, hai chi và cả hai chi đều phân bố ở châu Á, chúng đều là thành phần của thực vật kỉ Đệ tam Bắc bán cầu (Takhtajan, 1970: 97). Trochodendrales thuộc liên bộ Hamamelidanae, phân lớp Hamamelididae, lớp Hai lá mầm - Dicotyledoneae (Takhtajan, 1970: 130). Do vậy nó được coi là mắt xích quan trọng trong quá trình tiến hóa từ Magnoliidae lên Hamamelididae. Điều đó được thể hiện trong các đặc điểm giải phẫu. Về giải phẫu của nó cho thấy gần với cây Hạt trần nguyên thủy như Cycadales. Ở đây yếu tố dẫn là quản bào, trong phần nguyên mộc, gỗ quản bào này có những đường vòng hay xoắn nhưng ở hậu mộc phổ biến là hình thang. Về chức năng có sự phân phối chức năng giữa các quản bào rộng, màng mỏng có thủng lỗ đơn tương đối rõ ở phần gỗ sớm và các quản bào hẹp có màng dày (Takhtajan 1964). Theo Bailey tia của nó dị hình (nhiều dãy và một dãy) có tận cùng dài. Đây là kiểu tia nguyên thủy hơn so với các cây Hạt kín hiện đại với sự thủng lỗ hình thang. Về mấu của lá thuộc loại ba hổng là loại mấu nguyên thủy trong Hạt kín (Bailey & Nat, 1945, theo Takhtajan, 1964). Chính điều đó cho thấy vai trò quan trọng của Tetracentraceae trong chuỗi tiến hóa của thực vật Hạt kín và một lần nữa cho chứng tỏ tính độc đáo về nguồn gen mà còn có tầm quan trọng về khoa học của núi Hoàng Liên trong việc nghiên cứu các mắt xích tiến hóa của cây Hạt kín.

Lời cảm ơn: Bài báo này được hoàn thành nhờ sự tài trợ tài chính của chương trình Khoa học cơ bản, Ngành Khoa học Sự sống, chúng tôi xin chân thành cảm ơn !

Tài liệu tham khảo

1. Flora yunnanica 1991. Tom 5: 2 – 3, fig. 1 (5 – 10).
2. Iconographia arborerum Yunnanicorum, vol. 1 (1): 234 – 235, fig. 108.
3. Iconographia arborerum Sinicorum, vol. 1: 797 + fig., 1972. Science Publisher, Bei-jing
4. Takhtajan, A. L. 1964. Những nguyên lý tiến hóa của thực vật Hạt kín. NXB. Nauka (Bản dịch: Nguyễn Bá - Hoàng Kim Nhuệ, 1967. Nxb Khoa học - Kĩ thuật, Hà Nội: 124 trang).
5. Takhtajan, A. L. 1970. Nguồn gốc và sự phát tán của thực vật có Hoa. Nxb “Nauka”, Leningrat. (Bản dịch: Nguyễn Bá - Hoàng Kim Nhuệ, 1977. Nxb Khoa học - Kĩ thuật, Hà Nội: 167 trang).

Người thẩm định nội dung khoa học: PGS. TS. Ngô Trực Nhã.

Nguyễn Nghĩa Thìn
Khoa sinh học - Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội.