Bổ sung loài cây mới – Mollugo verticillata L. (Molluginaceae) có tiềm năng làm thuốc cho hệ thực vật Việt Nam

Mollugo verticillata ảnh theo www.missouriplants.com

Đặt vấn đề

Trên thế giới, chi Mollugo L. (thuộc họ Molluginaceae) có khoảng 35 loài, phân bố chủ yếu ở các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới; có thể lan rộng tới các vùng ôn đới ấm của châu Âu, Đông Á và Bắc Mỹ. Các loài thuộc chi này là những cây thảo sống một hay nhiều năm. Về hình thái, chi Mollugo L. có một số đặc điểm tương đối giống với chi Glinus L. (trong cùng họ) ở dạng cây, cấu tạo lá, cụm hoa, đặc biệt là hình dạng và kích thước của hạt. Hiện mới chỉ phát hiện một loài thuộc chi này có phân bố tại Việt Nam là cây Bình cu - Mollugo pentaphylla L..

Trong quá trình rà soát, đính chính các tiêu bản của bảo tàng Dược liệu - Viện Dược liệu, chúng tôi đã kiểm tra lại tiêu bản của 1 loài cây thảo thu tại tỉnh Quảng Nam vào năm 2003, có số hiệu 7277 với tên khoa học là Glinus sp. ghi trên nhãn tiêu bản. Phân tích dưới kính hiển vi, chúng tôi thấy hạt của loài này không có mộng dạng chỉ (rốn hạt) – một đặc điểm đặc trưng dùng để nhận diện chi Glinus L. và đi đến kết luận đây phải là loài thuộc chi Mollugo L.. Tuy nhiên, khi đối chiếu các đặc điểm hình thái của loài này với cây Bình cu - Mollugo pentaphylla L. kể trên thì thấy hoàn toàn khác biệt bởi các đặc điểm như: cụm hoa dạng tán ở nách lá và phía lưng hạt có các gờ dọc.

Dựa trên các tài liệu trong và ngoài nước, chúng tôi khẳng định đây là một loài mới chưa được ghi nhận cho hệ thực vật Việt Nam. Một điều thú vị là, sau khi xác định được tên khoa học, chúng tôi lại tìm thấy thông tin về công dụng làm thuốc của loài Mollugo sp. này. Như vậy, đây còn là một cây thuốc mới chưa được công bố trong Danh lục cây thuốc Việt Nam.

Kết quả nghiên cứu

Xác định tên khoa học

Sau khi phân tích các đặc điểm hình thái của cây, đối chiếu với khoá phân loại chi Mollugo L., chúng tôi đã xác định tiêu bản mang số hiệu 7277 có tên khoa học là: Mollugo verticillata L., Sp. Pl. 1: 89. 1753.

Synonym: Mollugo costata Y. T. Chang & C. F. Wei

Tên khác: Carpet-weed, Green carpet-weed, Indian chickweed...

Họ: Cỏ lết - Molluginaceae

Mô tả đặc điểm hình thái của loài M. verticillata L.:

Cây dạng cỏ, thân đứng hoặc bò, cao 10 – 30 cm. Cuống lá ngắn hoặc gần như không có; các lá ở gốc xếp thành hình hoa thị, phiến lá hình mác ngược hay hình thìa dạng mác ngược, dài 1,5-2 cm; các lá trên thân xếp thành giả vòng gồm 3-7 lá, hoặc xếp 2 hay 3 lá thành các nhóm ở một bên mắt (node), hình mác ngược hay hình mác ngược thuôn, dài 1-3 cm, rộng 1,5-4(-8) mm, màu vàng chanh khi khô, gốc hình nêm hẹp, đầu nhọn hoặc tù. Cụm hoa mọc ở nách lá, mọc tụm thành dạng tán gồm 3-5 hoa. Cuống hoa dài 3-5 mm, mảnh. Cánh hoa 5 (đôi khi 4), xếp lợp, màu tái hay màu lục nhạt, hình thuôn hay dạng mác thuôn, dài 2,5-3 mm, mép mỏng, đầu nhọn, tồn tại. Nhị (2-) 3(-5). Bầu 3 ô; vòi nhụy 3, tồn tại trên quả. Quả nang hình thuôn hoặc gần hình cầu, cao 3-4 mm, đường kính 2,5 mm, vỏ quả chất màng, 3 vách, trụ quả tồn tại. Hạt nhiều, màu hạt dẻ hoặc màu đỏ, bóng, dạng thận, phía lưng hạt có 3-5 gờ hình cung, giữa các gờ có các vách ngang mờ, dày đặc.

Hình vẽ mô tả loài Mollugo verticillata L.

Đặc điểm sinh học và sinh thái

M. verticillata sinh trưởng khá nhanh, có thể bao phủ một diện tích rộng trong khoảng thời gian ngắn nên được gọi với tên thông dụng là carpetweed (cỏ thảm). Cây thường mọc trên các bãi cỏ cằn cỗi hoặc trên đất trồng trọt khô cằn; ở độ cao từ 0 đến 3000m so với mặt biển [3]. Cây ra hoa và quả từ mùa thu đến mùa đông. Mẫu nghiên cứu được thu ở bãi hoang ven đường.

Phân bố

Ở Việt Nam, hiện mới thấy phân bố tại tỉnh Quảng Nam. Ngoài ra còn có ở Trung Quốc (Phúc Kiến, Quảng Đông, Quảng Tây, Hải Nam, Sơn Đông, Đài Loan), Nhật Bản, Nam châu Âu và nhiệt đới châu Mỹ.

Công dụng

Nhìn chung, các tài liệu đề cập tới công dụng của M. verticillata không nhiều. Cây được dùng dưới dạng cao đắp lên chỗ sưng tấy hoặc đun, uống như trà.

Nghiên cứu của các tác giả thuộc Bộ môn Ký sinh trùng, trường Đại học Federal de Juiz de Fora – Brazil cho thấy, dịch chiết ethanol của cây Mollugo vertiillata có tác dụng điều biến miễn dịch khi các tế bào màng bụng ở chuột nhắt bị kích thích bởi kháng nguyên BCG của vi khuẩn Mycobacterium tuberculosis in vitro.

Kết quả này đã bổ sung một loài cây mới có tiềm năng làm thuốc cho Hệ thực vật Việt Nam.

Nguồn: Ngô Đức Phương và cộng sự (2009). "Bổ sung loài cây mới – Mollugo verticillata l. (Molluginaceae) có tiềm năng làm thuốc cho hệ thực vật Việt Nam", Tạp chí Dược liệu tập 14, số 1, tr. 3 -5.